Σχολές και ρεύματα λογοτεχνίας (Μέρος 1ο)

 Αγαπητές φίλες και φίλοι,

Η λογοτεχνία είναι κάτι που αγαπάμε και λατρεύουμε. Ο πεζός λόγος σε όλες του τις μορφές, (αφήγημα, διήγημα, νουβέλα, μυθιστόρημα κ.λ.π.) αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι της πνευματικής μας ενασχόλησης. Είτε διαβάζοντας ένα βιβλίο ή έργο σε διάφορες άλλες μορφές είτε γράφοντας εμείς οι ίδιοι.

Μέσα από τη σύνδεση λογοτεχνίας και κοινωνικής εξέλιξης, στο διάβα του πολιτισμού των τελευταίων αιώνων, γεννήθηκαν και οι σχολές και τα ρεύματα του έντεχνου λόγου. Και έχει μεγάλη σημασία να τα δούμε, να τα κατανοήσουμε αλλά να δούμε και πως αυτά συνδέονται με το κοινωνικό γίγνεσθαι ολόγυρά μας.

Σκοπός της σειράς αυτών των αναρτήσεων δεν είναι φυσικά η παράδοση μαθημάτων ιστορίας της λογοτεχνίας. Είναι απλά η επισκόπηση των ρευμάτων και των σχολών, κάτι που μπορεί να λειτουργήσει σαν ένα εγχειρίδιο βοήθειάς μας τόσο στην ανάγνωση όσο και στη συγγραφή. Κάτι σαν ένα μικρό λεξικό με λίγα λόγια.

ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ

Ο Διαφωτισμός συνδέθηκε άμεσα και το κοινωνικό κίνημα που εμφανίστηκε στον 17ο και 18ο αιώνα στη Δυτική Ευρώπη και αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα πνευματικά κινήματα ανά τους αιώνες. Είναι αυτό που άλλαξε εντελώς, σε προοδευτική και ριζοσπαστική κατεύθυνση, τον τρόπο σκέψης σε όλη την Ευρώπη αγκαλιάζοντας την Οικονομία, την κοινωνία, τις επιστήμες, τη λογοτεχνία και την πολιτική ζωή.

Συνδέεται με την ταξική χειραφέτηση της αστικής τάξης και την προετοιμασία της για τη Γαλλική επανάσταση του 1789. 

Σκοπός του, μέσα από κάθε μορφή έκφρασης, είναι η άμεση βελτίωση της ζωής του ανθρώπου. Η κοινωνική δικαιοσύνη, η ελευθερία της έκφρασης, ο σεβασμός της ζωής.

Κλασικοί εκπρόσωποι της σχολής του διαφωτισμού ήταν οι:

Βολταίρος

Ζαν Ζακ Ρουσσώ

Ντενίς Ντιντερό

Ο Ελληνικός διαφωτισμός: ο λαός μας στην περίοδο που το κίνημα ανθίζει στην Ευρώπη, στενάζει κάτω από τον Οθωμανικό ζυγό. Συνεπώς οι εκφραστές που πορεύτηκαν στις αρχές του διαφωτισμούς δρούσαν έξω από τα σύνορα της πατρίδας μας και στόχος τους ήταν να εκφράσουν, με τον πιο εξεγερτικό τρόπο, τα όνειρα της χειραφέτησης του Ελληνικού λαού.

Οι περίοδοι του ελληνικού διαφωτισμού σπάνε στο διάστημα: 1669-1774 και στο 1774-1821. Οι δύο μεγάλοι εκφραστές στάθηκαν οι:

Αδαμάντιος Κοραής

Ρήγας Φερραίος

Στα χρόνια τους ξεκίνησε μεγάλη προσπάθεια αναγέννησης του ελληνικού πνεύματος με έκδοση των αρχαίων συγγραφέων αλλά και μεταφράσεις μεγάλων έργων ευρωπαϊκής τέχνης.

Άλλοι σημαντικοί συγγραφείς του Ελληνικού διαφωτισμού ήταν οι: Ευγένιος Βούλγαρης, Δημήτριος Καταρτζής, Γρηγόριος Κωσταντάς, Νεόφυτος Δούκας, Άνθιμος Γαζής, Θεόφιλος Καίρης.

ΙΜΠΡΕΣΣΙΟΝΙΣΜΟΣ  (IMPRESSIONISME)

Γαλλικός όρος, ετυμολογικά από τη λέξη "impression"=εντύπωση.

Σαν σχολή τέχνης εμφανίστηκε κάπου στα 1870 με σημείο αναφοράς τη ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ. (Μονέ, Ρενουάρ κ.α.). Ο όρος ξεκίνησε να χρησιμοποιείται με αφορμή τον πίνακα του Μονέ "Εντύπωση, ανατολή ηλίου".

Κύριο μέσο έκφρασης της σχολής είναι η αναπαράσταση της πραγματικότητας όπως την νιώθουν οι αισθήσεις. Με λίγα λόγια σύμφωνα με την εντύπωση που απολαμβάνει ο παρατηρητής ή ο αναγνώστης. Στη ζωγραφική είχε να κάνει με τα μαγικά παιχνίδια των χρωμάτων και του φωτός.

Στην λογοτεχνία η αποτύπωση αυτής της αντίληψης δεν έχει σαφή ορισμό. Κάθε λόγος που ξεφεύγει από τον ρεαλισμό και αγγίζει τις αισθήσεις θα μπορούσε να θεωρηθεί "ιμπρεσσιονισμός". Με βάση αυτές τις παρατηρήσεις δεν μπορούμε να τον απαριθμήσουμε ως συγκεκριμένη σχολή στη λογοτεχνία και στην πεζογραφία.

ΕΞΠΡΕΣΙΟΝΙΣΜΟΣ

Συγκεκριμένη σχολή τέχνης σε όλα τα επίπεδα εικαστικών τεχνών αλλά και του έντεχνου λόγου. Τον συναντάμε στις αρχές του 20ου αιώνα.

Επίκεντρο εμφάνισης: Δρέσδη, Βερολίνο Μόναχο και στην συνέχεια Βιέννη, Πράγα.

Θεωρείται κομμάτι των σχολών της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας. 

Ο Εξπρεσιονισμός δρα ως κοινωνική ομάδα σκέψης και αναφοράς. Εκφράζει και αγκαλιάζει την επανάσταση απέναντι στο παλιό, το συντηρητικό. Εκφράζει τη λαχτάρα του καινούργιου, την αποδοχή ενός νέου κόσμου. Η Κριτική στη στάση ζωής αποτελεί κύριο εργαλείο. Ο Κόσμος προβάλλεται όπως τον αντιλαμβάνεται η φαντασία του δημιουργού. Όλα στην έκφραση αποκτούν μια αίσθηση υπερβολής γεμάτης πάθος, ορμής, παρόρμησης και συναισθημάτων. Προβάλλεται το φανταστικό, το αλλόκοτο, το κραυγαλέο, το ονειρικό. Ο Εξπρεσιονισμός εξέφρασε την αγωνία του ανθρώπου απέναντι στη μηχανή, στην ασφυκτική μεγαλούπολη. Απεχθάνεται τον πόλεμο και τη βία.

Ζώντας την τραγωδία του Α' Π.Π., τον επερχόμενο φασισμό, την κρίση του μεσοπολέμου, ο εξπρεσιονισμός προσπαθεί να γκρεμίσει το παλιό και να χτίσει το καινούργιο. Μέσα από έναν κυρίαρχο ιδεαλισμό ποντάροντας σε μια μεταφυσική ελπίδα για την αναγέννηση.

Όπως και με τον Ιμπρεσσιονισμό έτσι και εδώ, η συγκεκριμένη σχολή κύρια αφορούσε τις εικαστικές τέχνες παρά τη λογοτεχνία. 

ΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣ

Πάρα πολλές φορές, στην ιστορία της τέχνης, θα συναντήσουμε το φαινόμενο της επιστροφής στο κλασικό παρελθόν. Αναπαράγεται η θεματολογία και τα πρότυπα. Και εδώ έχουμε μια σχετική ασάφεια στον ορισμό. Η επιστροφή στο κλασικό μοτίβο παρατηρήθηκε πολύ στην περίοδο της Αναγέννησης σε αντίστοιχα έργα της περιόδου αυτής.

ΛΥΡΙΣΜΟΣ

Πολλές φορές συναντάμε τον όρο "το μυθιστόρημα έχει πολύ έντονα λυρικά στοιχεία". Τι ακριβώς μπορεί αυτό να σημαίνει;

Ο Λυρισμός δεν αποτελεί συγκεκριμένη λογοτεχνική σχολή. Συνήθως είναι ένα σύνολο από γνωρίσματα τα οποία συναντάμε στην λογοτεχνία όλων των εποχών και στην πεζογραφία και στην ποίηση. Αφορούν την έκφραση των συναισθημάτων του δημιουργού, δηλαδή του συγγραφέα.

Χαρακτηριστικό του λυρισμού είναι η έντονη συναισθηματική φόρτιση που φέρνει στην επιφάνεια τον ψυχισμό του συγγραφέα.

ΜΑΓΙΚΟΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ

Και εδώ έχουμε έναν όρο, μια σχολή που συναντάται κύρια στη ζωγραφική. Όμως μπορούμε να τον περάσουμε και στη λογοτεχνία με έναν διαφορετικό τρόπο.

Έχουμε στη γραφή την ανάμιξη φανταστικών και ρεαλιστικών στοιχείων. Δηλαδή, σε ένα πεζογράφημα έχουμε έντονα φαντασιακά στοιχεία που όμως παρουσιάζονται μέσα σε ένα ρεαλιστικό περιβάλλον.

Ο μαγικός ρεαλισμός χαρακτηρίζει έργα της Λατινο-αμερικάνικης πεζογραφίας με κυριότερο εκπρόσωπο τον μεγάλο ΓΚΑΜΠΡΙΕΛ ΓΚΑΡΣΙΑ ΜΑΡΚΕΖ από την Κολομβία.

Ρεαλιστικό το υπόβαθρο της πλοκής αλλά πολλά τα φανταστικά στοιχεία των ηρώων. Για παράδειγμα στο συγκεκριμένο έργο έχουμε ήρωες που ζουν μέχρι 200 χρόνια. 

Άλλοι επίσης εκπρόσωποι της συγκεκριμένης σχολής, επίσης από τη Λατινική Αμερική είναι οι:

ERNESTO SABATO, MARIO VARGAS LLOSA, CARLOS FUENTES, ISABELLE ALLENDE.

ERNESTO SABATO

ISABEL ALLENDE

Εκτός Λατινικής Αμερικής, συγγραφείς της σχολής αυτής θα συναντήσουμε τον Γερμανό GUNTHER GRASS, την Αγγλίδα ANGELA CARTER και τον μεγάλο Πακιστανό SALMAN RUSHDIE

GUNTHER GRASS

ANGELA CARTER

SALMAN RUSHDIE

ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ

Η αρχή του τοποθετείται μετά το 1850 και αναπτύχθηκε πλήρως από το 1900 έως το 1940.

Και αυτό είναι ένα πνευματικό κίνημα σκέψης απέναντι στις κλασικές αστικές πολιτιστικές αξίες. Αμφισβήτησε τις παραδοσιακές αρχές, έβαλε κατά των καθιερωμένων κανόνων και συμβάσεων με ριζοσπαστικές προτάσεις. Θα έλεγε κανείς πως ήταν ένα πιο προοδευτικό στάδιο κατά του αστικού διαφωτισμού. Κίνημα που έγινε ευρέως ανοιχτό σε όλον τον κόσμο.

Βασικές αρχές του μοντερνισμού στη λογοτεχνία:  προηγήθηκε ο μοντερνισμός στην ποίηση και ακολούθησε η πεζογραφία. Η πεζογραφία αποδέχτηκε επιρροές του μοντερνισμού με σημαντική καθυστέρηση.  Σημαντικός πρόδρομος ο Γάλλος GUSTAVE FLAUBERT.

GUSTAVE FLAUBERT

Ακολούθησαν οι: MARCEL PROUST, ANDRE GIDE απ τη Γαλλία, οι Άγγλοι D.H.LAWRENCE, VIRGINIA WOOLF, ο Ιρλανδός JAMES JOYCE, SAMUEL BECKETT, o Αμερικάνος WILLIAM FAULKNER, ο Γερμανός TOMAS MANN, ο Τσέχος FRANZ KAFKA και πολλοί άλλοι ακόμα.

MARCEL PROUST

      

VIRGINIA WOOLF

  

 

FRANZ KAFKA

JAMES JOYCE

TOMAS MAN

Το μοντέρνο μυθιστόρημα αποκλίνει από τις παραδοσιακές αρχές της πεζογραφίας. Η πλοκή δεν έχει τη δοσμένη σειρά του χρόνου. Κάποιες μάλιστα στιγμές χαλαρώνει εντελώς και διαλύεται. Για παράδειγμα, δεν υπάρχει λογική αρχή, μέση, τέλος. Ο αναγνώστης πέφτει με τα μούτρα στα γεγονότα και σταδιακά εξοικειώνεται με την πλοκή.

Επίσης στον μοντερνισμό, δεν έχουμε σύνδεση του έργου με τον εξωτερικό κόσμο. Με το γίγνεσθαι και το χώρο, που εκλείπουν. Έμφαση δίνεται στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων και στις υποκειμενικές αναζητήσεις.

Ο Ελληνικός μοντερνισμός:

Στην δεκαετία του 1930, εμφανίζεται η σχολή της Θεσσαλονίκης όπου εκεί ζει και αναπτύσσεται το μοντέρνο Ελληνικο μυθιστόρημα.

Εκπρόσωποί του οι: ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ,  ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΕΛΙΟΣ,  ΣΤΕΛΙΟΣ ΞΕΦΛΟΥΔΑΣ,  ΝΙΚΟΣ ΓΑΒΡΙΗΛ ΠΕΝΤΖΙΚΗΣ, ΜΕΛΠΩ ΑΞΙΩΤΗ, ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΚΑΡΙΜΠΑΣ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΚΑΡΙΜΠΑΣ

ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ

Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο EMILE ZOLA, εισάγει στη Γαλλία ένα μεγάλο λογοτεχνικό και όχι μόνο κίνημα. Αυτό του νατουραλισμού. 

O Νατουραλισμός είναι καθαρά ρεύμα και σχολή πεζογραφίας. Και δη έχει να κάνει με το μυθιστόρημα. Συγγενής σχολή και ρεύμα σκέψης με τον ρεαλισμό καθώς αντλεί τα θέματά του από την καθημερινή ζωή και μάλιστα από την πιο σκληρή και ωμή πλευρά της. Ο Νατουραλιστής συγγραφέας έχει σκοπό να αναδείξει την κοινωνική εξαθλίωση, τις ανισότητες, την αδικία. Να υπερτονίσει τις αρνητικές της πλευρές παρουσιάζοντας τη ζωή γυμνή. Τελικός σκοπός είναι η ευαισθητοποίηση του κοινού έτσι ώστε να πετύχει τη χειραφέτηση και την εξέγερση.

Βασικά χαρακτηριστικά του ρεύματος είναι η περιγραφή χώρων, καταστάσεων από αυτές που αναδεικνύουν τον πόνο και την αδικία. Οι ήρωες στον νατουραλισμό είναι θύματα, καταπιεσμένοι, κατατρεγμένοι, πολλές φορές άτομα περιθωριακά, άτομα του υποκόσμου και δρουν κάτω από καταναγκασμούς.

Δύο είναι οι μορφές στην Ελληνική πεζογραφία που θεωρούνται οι θεμελιωτές του νατουραλισμού. Ο ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΚΑΒΙΤΣΑΣ και ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ.

Ανδρέας Καρκαβίτσας

Από τους Έλληνες συγγραφείς και έργα νατουραλιστικά είναι, ενδεικτικό, "Ο Ζητιάνος" του ΑΝΔΡΕΑ ΚΑΡΚΑΒΙΤΣΑ.

Εδώ, φίλες και φίλοι, κλείνω το 1ο μέρος αυτής της παρουσίασης. Ελπίζω να σας φανεί χρήσιμη στις σκέψεις, στις αναγνώσεις και στις συγγραφικές σας εμπνεύσεις.

Βιβλιογραφία:  

"Λεξικό λογοτεχνικών όρων" Ο.Ε.Δ.Β. Ιωάννης και Νικήτας Παρίσης