Ένα ταξίδι στο έργο και τον κόσμο του Άντον Τσέχωφ

Αντόν Πάβλοβιτς Τσέχωφ

29 Γενάρη 1860-15 Ιούλη 1904

Έφυγε σε ηλικία 44 ετών...

Αγαπημένες φίλες και φίλοι, τα αναγνωστικά μου μονοπάτια, αυτόν τον καιρό, με οδήγησαν στο Παγκόσμιο Θέατρο, σε μια εκδοτική σειρά, των θρυλικών εκδόσεων της "Δωδώνης", η οποία παρουσιάζει όλα τα μεγάλα θεατρικά έργα, που σημάδεψαν το χώρο αυτής της εξαίρετης τέχνης.

Στη βιβλιοθήκη μας υπάρχουν 27 τόμοι με έργα της συγκεκριμένης σειράς. Ξεκίνησα λοιπόν να φρεσκάρω τη μνήμη μου, στο διάβασμα κάποιων συγκεκριμένων έργων. Αυτή ήταν η αφορμή να πέσω σε μια θρυλική μορφή, την οποία, εδώ και καιρό, ήθελα να προσεγγίσω, να μάθω γι' αυτή, να διαβάσω τα έργα του. Αυτή ήταν η στενή μου "γνωριμία" με τον κόσμο του μεγάλου Ρώσου λογοτέχνη και θεατρικού συγγραφέα, του οποίου η δουλειά και το έργο, άλλαξε άρδην την τέχνη και τη δραματουργία της θεατρικής σκηνής.

Έτσι λοιπόν διάβασα τα:

• "Ο Γλάρος", θεατρικό δράμα σε τέσσερις πράξεις
• "Θείος Βάνιας", σκηνές από την επαρχιακή ζωή σε τέσσερις πράξεις
• " Η Αρκούδα", μονόπρακτη κωμωδία
• "Πρόταση γάμου", μονόπρακτη κωμωδία
• "Οι τέσσερις αδελφές", θεατρικό δράμα σε τέσσερις πράξεις
• "Ο Βυσσινόκηπος", θεατρικό δράμα σε τέσσερις πράξεις
• "Ο Γάμος", μονόπρακτη κωμωδία
• "Το κύκνειο άσμα", δραματική σπουδή σε μια πράξη

Τα συναισθήματά μου και η γνωστική εμπειρία πάνω στο μεγάλο αυτό έργο, ομολογώ είναι πρωτόφαντα και πολύ έντονα. Δεν είναι εύκολα να τα διατυπώσει και να τα εκφράσει κανείς καθώς είναι υποχρεωμένος να μάθει στοιχεία για τη ζωή του, να νιώσει κομμάτια του κόσμου του, να κατανοήσει απόλυτα το κοινωνικό γίγνεσθαι της εποχής του. Κυρίως αυτό το τελευταίο, καθώς ο Τσέχωφ παντρεύεται με τις μεγάλες εκείνες αλλαγές, που συγκλόνισαν τον κόσμο. 

Έζησε μέσα στη φωτιά και στο καμίνι που γέννησε την Οκτωβριανή επανάσταση στη Ρωσία του 1917, που άλλαξε για πάντα την ιστορία της ανθρωπότητας.

Έζησε την απόλυτη φτώχια μια οικογένειας ενός παντοπώλη, απόγονου δουλοπάροικων, που μόλις εκείνο τον καιρό επικρατούσε ακόμα στην "αριστοκρατική" Ρωσία των τσάρων. Σε μια Ρωσία της εξαθλίωσης, του τρόμου, της πείνας και των κατατρεγμών.

Ο Τσέχωφ σπούδασε γιατρός και τελείωσε το 1884 έχοντας τον τίτλο του νομίατρου. Όμως εκείνο που έβραζε μέσα του, αυτό που σιγόκαιγε τα σωθικά του ήταν η λογοτεχνία και η συγγραφή. 

"Η ιατρική είναι η νόμιμη γυναίκα μου, η λογοτεχνία είναι η ερωμένη μου"

Έτσι, σιγά-σιγά, βήμα το βήμα, άρχισε να χτίζει τον υπέροχο κόσμο του συγγραφικού του έργου. Έτσι έγινε γνωστός σε ευρύτερο κόσμο, αγαπήθηκε, καταξιώθηκε. 

Η αγάπη του για τον άνθρωπο, το αίσθημα της αλληλεγγύης, της καλοσύνης. Η τρυφερότητα του χαρακτήρα του, το χιούμορ του, έδεσαν μαζί με μια συγκροτημένη και μεθοδική αισιόδοξη και θετική ματιά για το μέλλον και την κοινωνία. Απόρροια της πνευματικής του βάφτισης στη διαλεκτική ματιά της σοσιαλιστικής σκέψης, με λίγα λόγια, σε αυτό που ερχόταν και καμιά δύναμη δεν μπορούσε να σταματήσει.

Η ταξική του καταγωγή, τα βασανισμένα νεανικά του χρόνια, σημάδεψαν για πάντα τη ζωή του καθώς η φυματίωση, αθεράπευτη μάστιγα εκείνης της εποχής, χαράκωσε ανεξίτηλα το σώμα του, μέχρι να το οδηγήσει, τραγικά πρόωρα στο θάνατο, σε ηλικία μόλις 44 ετών. Κι όμως, ποτέ του δεν γόγγυξε, ποτέ του δεν λύγισε. Αντιμετώπισε με χαρακτηριστική γαλήνη και χαμόγελο την πορεία αυτή, ως το τέλος.

Αγωνίστηκε χωρίς σταματημό για τη λογοτεχνία αλλά και τα κοινωνικά δικαιώματα και άρρωστος, ταξίδεψε το 1890, στη Σαχαλίνη για να φτάσει στα κάτεργα του τσάρου Αλέξανδρου Β' και στους πολιτικούς κρατούμενους. Και δεν κρύφτηκε στη σιωπή. Φώναξε, κατήγγειλε, αγωνίστηκε.

Ταξίδεψε σε πολλές χώρες, για την υγεία του: Αυστρία, Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία. Το 1898, γνώρισε την "Αρκάντινα" του "Γλάρου", την Όλγα Κνίππερ. Ερωτεύθηκαν και παντρεύτηκαν το 1901. Πήραν σπίτι στη Γιάλτα και έκανε παρέα με τους: Τολστόι, Γκόρκι, Καρολένκο, Ραχμάνινωφ, Στανισλάφσκι και άλλους.

Έζησε και βίωσε με δραματικό τρόπο το βάρος της πρώτης αποτυχίας. Εφιάλτης, που βαραίνει κάθε πνευματικό άνθρωπο και συγγραφέα. Το 1896 παίχτηκε στο θέατρο της Πετρούπολης ο "Γλάρος". Το έργο βούλιαξε στην κυριολεξία με μεγάλη αποτυχία γιατί κανείς στο θίασο δεν είχε καταλάβει μήτε το έργο μήτε τον τρόπο, που έπρεπε να αποδοθεί. Ο Τσέχωφ τότε λύγισε, πόνεσε, σημαδεύτηκε και επιδεινώθηκε η αρρώστια του. Μια άλλη όμως μορφή, θα πούμε παρακάτω, ήρθε να αλλάξει τα πάντα στον τρόπο παρουσίασης του έργου του.

Στις 17 Γενάρη 1904, έζησε την πρωτοφανή αποθέωση του "Βυσσινόκηπου" σε μια παράσταση θριάμβου, στην πρεμιέρα του στο "Θέατρο Τέχνης" της Μόσχας. Ένα κοινό, όρθιο, παραληρούσε χειροκροτώντας με πάθος και ενθουσιασμό μετά την παράσταση. Ο Τσέχωφ έζησε το θρίαμβο στην πλατεία του θεάτρου με το μοναδικό του χαμόγελο. Πνίγηκε στο βήχα και έφυγε απ' το θέατρο.

Σε δυο μήνες, έφυγε για επείγουσα θεραπεία με την Όλγα, για το Μπαντενβάιλερ της Γερμανίας και δεν ξαναγύρισε ποτέ.

Υπάρχει ένας πνευματικός άνθρωπος, μια μορφή στο χώρο της υποκριτικής, στον οποίο οφείλουμε στην Ελλάδα, τα πάντα, για τον Άντον Τσέχωφ. Και αυτός είναι ο:

ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ ΚΑΛΛΕΡΓΗΣ

Ηθοποιός, καθηγητής δραματολογίας, μεταφραστής και πολιτικός. Είναι ο άνθρωπος, στον οποίο χρωστάμε την αυθεντική μετάφραση και λογοτεχνική απόδοση του έργου του Τσέχωφ στην πατρίδα μας. Οι δικές του μεταφράσεις είναι εκείνες που μάς έδωσαν αυτό που απολαμβάνουμε δεκαετίες τώρα.

Τα δικά του στοιχεία και ανάλυση είναι η πηγή των όσων σάς αναφέρω εδώ. Και έχει καταφέρει να μάς δώσει μια συγκλονιστική λογοτεχνική προσέγγιση τόσο της προσωπικότητας όσο και του έργου του μεγάλου δραματουργού.

Ο θεατρικός Άντον Τσέχωφ

Ο μεγάλος συγγραφέας αλλάζει ριζικά τη δομή της κλασικής πλοκής ενός θεατρικού έργου. Στα δράματά του απουσιάζει ο "κεντρικός μύθος". Δεν έχουμε ένα έργο με γεγονότα που συγκλονίζουν ή σημαδεύουν. Δεν έχουμε τον κεντρικό ήρωα, δεν έχουμε το κλασικό πρωταγωνιστικό ζευγάρι. 

Στο κλασικό ρομαντικό, ηρωικό και μελοδραματικό θέατρο, ο Τσέχωφ παρουσιάζει το δράμα της απλής καθημερινής ζωής που εκτυλίσσεται μπρος στα μάτια μας. Και αυτή η καθημερινότητα είναι αυτή καθ' εαυτή η "ανιαρή, κουτή, βρώμικη, ρούσικη επαρχιακή ζωή" εκείνης της εποχής.

Ποιας εποχής; Μα την εποχή που ρωσικός λαός βιώνει την εξαθλίωση, την αγραμματοσύνη, τη βιαιότητα. Η δουλοπαροικία έχει καταργηθεί το 1861 αλλά το πνεύμα της ζει και βασιλεύει. Είναι η εποχή που η φεουδαρχία σαπίζει, είναι έτοιμη να πέσει, να διαλυθεί. Είναι η εποχή που η αστική και η εργατική τάξη, οργανώνονται, παλεύουν, ξεσηκώνονται. Είναι η εποχή που η επανάσταση και ο μαρξισμός διαδίδονται σαν αστραπή στις λαϊκές μάζες. Έτσι οι παλιές κάστες της φεουδαρχίας, ξεπεσμένοι αριστοκράτες, "αποχωρούν" από την κοινωνική σκηνή.

Ο Τσέχωφ, στα έργα του, περιγράφει με συγκλονιστικό τρόπο τον εκπεσμό αυτού του κόσμου. Τον καημό, τα πάθη τους, την ήττα τους, την αδράνεια, τη μοιρολατρία, την παρακμή. 

Ο Τσέχωφ, στο έργο του μάς δείχνει ότι "κάτι γκρεμίζεται με πάταγο" και "κάτι νέο έρχεται". Το φωνάζει αυτό το έργο του. Κύρια οι "Τρεις αδελφές" και "Ο βυσσινόκηπος". 

Ο Τσέχωφ, δεν λυπάται και δεν νοιάζεται για την τάξη που διαλύεται στην παρακμή της. Τους συνανθρώπους του λυπάται και αυτών την αντίδραση και το συναισθηματικό φόβο αγγίζει και περιγράφει με μοναδικό τρόπο.

Οι χαρακτήρες του Τσέχωφ: Στο θέατρο τη θέση του κεντρικού ήρωα ή του κλασικού ζευγαριού, παίρνει μια ομάδα ανθρώπων. Οι πρωταγωνιστές του είναι μια παρέα ανθρώπων, πολυάριθμη και διαφορετική, η μικρογραφία μιας κοινωνίας. Και τα πρόσωπα του Τσέχωφ δεν είναι ούτε ηρωικά ούτε μοναδικά. Είναι απλοί, καθημερινοί άνθρωποι, οι οποίοι κουβαλούν ένα απωθημένο όνειρο. Είναι αυτοί, που θα βιώσουν την απώλεια, τον αποχωρισμό ή και το θάνατο μαζί. Ο ρυθμός του έργου του είναι αργός και προς το τέλος γίνεται μελαγχολικός, θλιβερός. Όμως το μήνυμα του νέου κόσμου που έρχεται, υπάρχει, το δίνει. Το εκφράζουν συγκεκριμένοι άνθρωποι που πρωταγωνιστούν. 

Ο Λοπάχιν και ο Τροφίμωφ, στο "Βυσσινόκηπο" αναγγέλλουν με βροντώδη τρόπο την εξέλιξη και το αύριο. Και ο θεατής, παρά το ότι βιώνει τη βαρύτατη θλίψη του βυσσινόκηπου που κόβεται από τους υλοτόμους και καταστρέφεται, έχει πάρει το θετικό μήνυμα.

Στο "Θείο Βάνια", θα δούμε τη συγκλονιστική σκηνή, όπου στο φινάλε η Σόνια με το θείο της, μόνοι, βιώνουν το κάλεσμα της "αποχώρησης".

"Κι όταν έρθει η ώρα μας, θα πεθάνουμε ήσυχα ήσυχα, χωρίς κανένα παράπονο. Και εκεί, πέρα απ' τον τάφο μας, θα πούμε πως υποφέραμε, πως κλάψαμε, πως η ζωή μάς πίκρανε, κι ο Θεός θα μάς σπλαχνιστεί. Και τότε κι εγώ και εσύ, θείε μου αγαπημένε, θα δούμε τη ζωή φωτεινή, χαρούμενη, ωραία... και θ'αναπαυτούμε"

Λέει στοργικά, δακρυσμένη η Σόνια στο θείο Βάνια, καθώς τους βλέπουμε αγκαλιασμένους να πέφτει η αυλαία.

Στο έργο του Τσέχωφ, η δράση είναι ελάχιστη. Δεν έχουμε εκρήξεις, ανατροπές. Οι χαρακτήρες πρωταγωνιστές, μιλούν, διαλέγονται, χωρίς εξωτερικά να δείχνουν την εσωτερική τους σεισμική καταιγίδα. Θέλει συνεχή μελέτη και διάβασμα ο κάθε πρωταγωνιστής του Τσέχωφ, για να καταλάβεις τι γίνεται στην ψυχή του και στα βάθη της.

Η συμβολή του Κωνσταντίν Στανισλάφσκι στην ανάδειξη του έργου του Τσέχωφ.

1863-1938

Ο άνθρωπος, που ανέδειξε και καθιέρωσε το έργο του Τσέχωφ, ήταν ο συγκεκριμένος αυτός μεγάλος σκηνοθέτης, ηθοποιός και δάσκαλος, μέντορας της θεατρικής τέχνης. Αυτός μελέτησε βαθύτατα το έργο του, το κατανόησε, συνεργάστηκε μαζί του και ανέλαβε να το διδάξει στους ηθοποιούς του θεάτρου, οδηγώντας το στο θρίαμβο και στην παγκόσμια αναγνώριση. Αυτός έδωσε ζωή στο πρώτο σοκ της απογοήτευσης, που ένιωσε ο μεγάλος συγγραφέας στην πρώτη αποτυχία του "Γλάρου"

Το κύριο "βάρος" στο θέατρο του Τσέχωφ έχει η τετράδα των μεγάλων του έργων:

1895 "Ο Γλάρος", παίχτηκε το 1898 στο "Θέατρο τέχνης" της Μόσχας σε μια θριαμβευτική παράσταση με τον Στανισλάφσκι σκηνοθέτη.

1897  "Ο θείος Βάνιας"

1901  "Οι τρεις αδελφές"

1904  "Ο βυσσινόκηπος"

Κάτι επίσης ιδιαίτερα σημαντικό στο έργο του Τσέχωφ είναι η μόνιμη προτροπή του:

"Να δουλέψουμε"

Το κάλεσμα αυτό, ακούγεται με ιδιαίτερο στόμφο και έμφαση από πολλούς πρωταγωνιστές του. Είναι το συμβολικό κάλεσμα για αγώνα. Είναι η πάλη για την ευτυχία του μέλλοντος. 

"Να δουλέψουμε..." φωνάζει ο Τούζεμπαχ

"Πρέπει μ' όλη μας τη δύναμη, να συντρέξουμε αυτούς, που αναζητάνε την αλήθεια...", λέει ο Τροφίμωφ στο "Βυσσινόκηπο"

Αντιλαμβάνεται κανείς τη σημασία, λοιπόν, αυτού του καλέσματος για "δουλειά".

"Το παρόν είναι μισητό, αλλά όταν σκέφτομαι το μέλλον, τι χαρά που αισθάνομαι..." λέει ο Αντρέι στις "Τρεις αδελφές. Αντιλαμβάνεστε τη σημασία της φράσης. 

"Για μάς δεν υπάρχει ευτυχία, ούτε ποτέ θα υπάρξει. Μονάχα θα την ποθούμε! Σε διακόσια-τριακόσια χρόνια, η ζωή πάνω στη γη, θα είναι αφάνταστα ωραία και μεγαλειώδης..." λέει ο Βερσίνιν στις "Τρεις αδελφές" αποκαλύπτοντας την ακλόνητη πεποίθηση του Τσέχωφ για τον ερχομό του νέου κόσμου.

Στην πατρίδα μας, στα πρώτα χρόνια, δύο είναι τα θέατρα που σφράγισαν στο ρεπερτόριό και στη διδασκαλία τους την είσοδο του Τσέχωφ στο Ελληνικό κοινό.

Φυσικά το "Θέατρο Τέχνης" του μεγάλου δάσκαλου Καρόλου Κουν αλλά και του "Εθνικού θεάτρου", όπου στη δεκαετία του 1960 δόθηκαν συγκλονιστικές παραστάσεις με τα τέσσερα αυτά κλασικά έργα.

Κλείνοντας αυτήν την αναφορά, με δέος και ταπεινότητα, να σταθώ στα λόγια του Λυκούργου Καλλέργη και στη διαπίστωση ότι ο Τσέχωφ λειτουργεί ως παγκόσμια συνείδηση με το έργο του. Ελέγχει τον πνευματικό άνθρωπο αν έκανε το χρέος του στην κοινωνία, αν πρόσφερε στο πέρασμά του, αν στήριξη, αν αγωνίστηκε για τον συνάνθρωπό του. 

Ο γιατρός Τσέχωφ ασκεί την ιατρική του με την τέχνη του. Το νυστέρι του φτάνει ως τα έγκατα της ψυχής του ανθρώπου για να τον γιατρέψει απ' τον πόνο και την οδύνη. Για να οδηγήσει τον άνθρωπο στην κοινωνική λύτρωση.